اخلاق رواییبخش معتنابهی از احادیث پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و اهل‌بیت علیهم‌السلام مطالب اخلاقی است، حتی براساس حدیثی مشهور در بین اهل‌سنت و شیعه ، پیامبر اکرم مبعوث شدن خود را به پیامبری به منظور تکمیل مکارم اخلاقی دانسته است. [۱]
محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی‌الصحیحین، ج۲، ص۶۱۳، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶.
[۲]
احمد بن حسین بیهقی، السنن‌الکبری، ج۱۰، ص۱۹۲، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
فهرست مندرجات۲ - شکل اولیه اخلاق اسلامی ۳ - تسامح در ادله سنن ۴ - جای‌گاه احادیث اخلاقی در کتب ۵ - جای‌گاه احادیث اخلاقی در کتب روایی ۵.۱ - کتب اهل‌سنت ۵.۲ - کتب شیعه ۶ - کتب اسوه ۷ - کتب درباره احادیث اخلاقی ۷.۱ - قرن چهارم و پنجم ۷.۲ - قرن ششم ۷.۳ - قرن هفتم ۷.۴ - قرن هشتم ۷.۵ - قرن نهم ۷.۶ - قرون بعد ۷.۷ - ویژگی‌های کتب احادیث اخلاقی ۸ - فهرست منابع ۹ - پانویس ۱۰ - منابع ۱ - اهمیت اخلاق در احادیثبسامد واژه‌هایی مانند اخلاق ، خُلق ، تقوا ، وَرَع و صدق در کتاب‌های حدیثی ، نشان‌دهنده اهمیت مباحث اخلاقی در حدیث دانسته می‌شود. ۲ - شکل اولیه اخلاق اسلامیاصولا اخلاق اسلامی در شکل اولیه‌اش عبارت بود از احادیثی از پیامبر و اقوالی از صحابه (و در میان شیعیان ، احادیث ائمه علیهم‌السلام) که مانند دیگر احادیث از دو بخش سند و متن تشکیل شده‌اند. ۳ - تسامح در ادله سننبنابر حدیثی، اگر برای کسی از قول پیامبر سخنی نقل شود که در آن ثوابی برای عملی ذکر شده باشد و آن شخص به امید پاداش به آن عمل کند، به وی ثواب داده خواهد شد، حتی اگر آن حدیث از پیامبر نباشد ( تسامح در ادله سنن ). برخی مؤلفان کتاب‌های اخلاقی با استناد به این حدیث، در گردآوری احادیث اخلاقی ، معمولا سخت‌گیری متداول در مطالعات فقهی را به‌کار نبسته و احادیث ضعیف و حتی موضوع را نیز نقل کرده‌اند (برای نمونه از اهل‌سنت احیاء علوم‌الدین و از شیعه تنبیه‌الخواطر و نزهةالنواظر). ۴ - جای‌گاه احادیث اخلاقی در کتباز نخستین دوران تدوین حدیث ، بخش‌هایی از کتاب‌های مهم حدیثی، هم در میان شیعیان و هم در میان اهل‌سنّت، به مباحث عملی و احیانآ نظری اخلاقی اختصاص یافته و کتاب‌های خاص حدیثی زیادی در موضوعات اخلاقی به نگارش درآمده است. مثلاً در چندین باب از « کتاب العقل و الجهل »، « کتاب الایمان والکفر »، « کتاب العشرة »، « کتاب الزی و التجمل » و « کتاب العقیقه » جامع کافی ، و در بیش‌تر خطبه‌ها و حِکَم و مواعظ نهج‌البلاغه ، و در نزد اهل‌سنّت در ابواب ادب و استئذان صحیح بخاری [۱۱]
محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، ج۷، ص۶۸ـ۱۴۴، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
و در « کتاب الآداب » و « کتاب البر و الصلة » صحیح مسلم بن حجاج نیشابوری ، [۱۲]
مسلم بن حجاج، الجامع‌الصحیح، ج۶، ص۱۶۹ـ۱۸۲، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
[۱۳]
مسلم بن حجاج، الجامع‌الصحیح، ج۸، ص۲ـ۴۴، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا).
احادیث اخلاقی فراوانی آمده است.
۵ - جای‌گاه احادیث اخلاقی در کتب رواییمحدثان در کتاب‌های خود به جمع‌آوری احادیثِ اخلاقی، در کنار دیگر موضوعات، اقدام کرده‌اند. ۵.۱ - کتب اهلسنتشماری از این کتاب‌ها عبارت‌اند از: البر و الصلة از ابوعبداللّه بن مبارک مروزی (متوفی ۱۸۱؛ ریاض ۱۴۱۹)؛ کتاب‌هایی با عنوان مشترک کتاب الزهد از همو (حیدرآباد، دکن ۱۳۸۶)، و وکیع بن جراح (متوفی ۱۹۷؛ مدینه ۱۴۰۴)، اسد بن موسی (متوفی ۲۱۲؛ ویسبادن ۱۳۵۵ش/۱۹۷۶)، احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱؛ بیروت ۱۳۶۰ش/۱۹۸۱)، هناد بن سری کوفی (متوفی ۲۴۳؛ کویت ۱۴۰۶)، و ابن ابی‌عاصم شیبانی (متوفی ۲۸۷؛ قاهره ۱۴۰۸)؛ کتاب فیه معنی‌الزهد و المقالات و صفة الزاهدین از ابوسعید اعرابی (متوفی ۳۴۰؛ قاهره ۱۳۷۷ش/ ۱۹۹۸)؛ ادب المفرد از ابوعبداللّه بخاری (متوفی ۲۵۶؛ بیروت ۱۴۰۹)؛ الکرم و الجود و سخاء النفوس ، تألیف محمد بن حسین برجلانی (متوفی ۲۳۸؛ بیروت ۱۴۱۲)؛ کتاب الورع از احمد بن حنبل (بیروت ۱۴۰۹)؛ و مساوی الاخلاق و مذمومها ، نوشته ابوبکر محمد بن جعفر خرائطی (متوفی ۳۲۷؛ قاهره ۱۳۶۸ش/ ۱۹۸۹). عبداللّه بن محمد بن ابی‌الدنیا (متوفی ۲۸۱) نیز در بیش‌تر کتاب‌های اخلاقی خود از احادیث استفاده کرده است، از جمله در مکارم الاخلاق (ویسبادن ۱۳۵۲ش/ ۱۹۷۳)، الاشراف فی‌منازل‌الاشراف (ریاض ۱۳۶۹ش/۱۹۹۰)، ذم‌الدنیا (اورشلیم ۱۳۶۳ ش/ ۱۹۸۴) و الصمت و آداب‌اللسان (بیروت ۱۳۶۹ش/ ۱۹۹۰). ۵.۲ - کتب شیعهدر بین شیعیان نیز راویان و اصحاب مشهور ائمه علیهم‌السلام (همچون ابوحمزه ثمالی ، حسین بن سعید اهوازی ، علی بن مهزیار و علی بن فضال ) کتاب‌هایی با عنوان کتاب الزهد داشته‌اند، [۱۴]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۵]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۵۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
[۱۶]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
که از این جمله کتاب الزهد (قم ۱۴۰۲) حسین بن سعید اهوازی ، از اصحاب امام رضا و امام جواد و امام هادی علیهم‌السلام، در دست است.
در این زمینه می‌توان به کتاب المروة از تألیفات مشترک حسین بن سعید و حسن بن سعید اهوازی ، [۱۹]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۵۸، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
کتاب التجمل و المروة از علی بن مهزیار، [۲۰]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۲۵۳، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
کتاب‌های محاسن‌الاخلاق ، حقوق الاخوان و الزهد از محمد بن مسعود عیاشی [۲۱]
احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، ج۱، ص۳۵۱، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.
نیز اشاره کرد.
المحاسن اثر ابوجعفر احمد بن محمد بن خالد برقی هم در میان آثار قدمای شیعه در این موضوع درخور توجه است. ۶ - کتب اسوهنوع دیگری از کتاب‌های حدیثی اخلاقی، کتاب‌هایی‌اند که مؤلفان در آن‌ها احادیث راجع به اخلاق و رفتار و سیره پیامبر اکرم را، با این رهیافت که آن حضرت « اُسوه » است، جمع‌آوری کرده‌اند. مشهورترین این آثار عبارت‌اند از: الشمائل النبویه (بیروت ۱۳۷۹ش/ ۲۰۰۰) تألیف ابوعیسی ترمذی (متوفی ۲۷۹)؛ اخلاق النبی و آدابه (قاهره ۱۴۰۱؛ بیروت ۱۴۰۹)، تألیف ابومحمد عبداللّه بن محمد اصفهانی مشهور به ابوالشیخ (متوفی ۳۶۹)؛ و صفةالنبی صلی‌اللّه علیه و سلم و جمیل اخلاقه و ادبه (بیروت ۱۳۸۳ش/۲۰۰۴)، تألیف ضیاءالدین مقدسی (متوفی ۶۴۳). مقدّم بر همه این منابع، روایت مفصل امام حسن مجتبی علیه‌السلام از هند بن ابی‌هاله (برادر رضاعی حضرت زهرا سلام‌اللّه‌علیها) در بیان اخلاق و رفتار پیامبر اکرم درخور ذکر است. [۲۲]
«حِلیةُ رسول‌اللّه صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم بروایة الحسن و الحسین علیهماالسلام» اعداد محمدرضا حسینی جلالی، علوم حدیث، ج۱، ص۱۷۶ـ۱۸۴، ش۲۰ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۷).
۷ - کتب درباره احادیث اخلاقی۷.۱ - قرن چهارم و پنجمدر قرن چهارم و پنجم، ابوعبدالرحمان سلمی در آداب الصحبه (طنطا ۱۴۱۰)، ابوبکر بیهقی در کتاب الزهدالکبیر (بیروت ۱۳۷۵ش/۱۹۹۶) و الآداب (بیروت ۱۳۶۷ش/ ۱۹۸۸) و خطیب بغدادی در اقتضاء العلم العمل (بیروت و دمشق ۱۳۶۳ش/۱۹۸۴) احادیث اخلاقی را در موضوعات گوناگون جمع‌آوری کردند. قاضی ابوعبداللّه محمد بن سلامه قضاعی در شهاب‌الاخبار یا الشهاب فی الحکم و الآثار ، کلمات قصار پیامبر اکرم را که حاوی جوامع‌الکلم و حکمت‌های اخلاقی فراوانی است گردآورد و عالمان بسیاری پس از او بر آن شرح نوشتند. همچنین عنصرالمعالی در قابوس‌نامه حدود یازده حدیث نبوی ذکر کرده است. [۲۳]
کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس‌نامه، ج۱، ص۴۴، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۲۴]
کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس‌نامه، ج۱، ص۱۸۷، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۷۱ش.
[۲۵]
کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس‌نامه، ج۱، ص۲۰۱، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۷۱ش.
ابوحامد غزالی (متوفی ۵۰۵) یکی از مهم‌‌ترین و مشهورترین کتاب‌های اخلاقی در جهان اسلام را با عنوان احیاء علوم‌الدین نوشت. او در کنار آیات قرآن و سخنان برخی صوفیان ، به احادیث نبوی نیز بسیار توجه داشته است، [۲۶]
محمد زکی مبارک، الاخلاق عندالغزالی، ج۱، ص۹۱، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸.
البته او در تألیف این کتاب به سلسله سند احادیث وقعی ننهاده و احادیثی را که در کتاب‌های مختلف دیده و به مذاق او سازگار بوده در کتابش ذکر کرده است.
این کار باعث شده بر او خرده بگیرند که بر علوم حدیث و رجال مسلط نبوده و احادیث ضعیف بسیاری به کتاب او راه یافته است. [۲۷]
ذهبی، ج۱۹، ص۳۲۸.
[۲۸]
ذهبی، ج۱۹، ص۳۳۰ـ۳۳۲.
[۲۹]
عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، ج۶، ص۲۰۰، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶.
ابوعبداللّه مازری (متوفی ۵۳۶)، ابن جوزی (متوفی ۵۹۹) و ابن منیر اسکندری (متوفی ۶۸۳)، در رد احیاء کتاب نوشته‌اند؛ با این همه، منتقدان منکر وجود احادیث صحیح در احیاء علوم‌الدین نیز نبوده‌اند، [۳۰]
ابن تیمیه، کتاب شرح العقیدة الاصفهانیة، ج۱، ص۱۸۵، چاپ ابراهیم سعیدای، ریاض ۱۴۱۵.
چنان‌که حافظ عبدالرحیم عراقی (متوفی ۸۰۶) در المغنی عن حمل الاسفار فی الاسفار فی تخریج ما فی‌الاحیاء من الاخبار (قاهره ۱۳۸۳ش/۲۰۰۴) و زَبیدی در اتحاف السادة المتقین بشرح احیاء علوم‌الدین (بیروت ۱۴۰۹) به تخریج احادیث احیاء علوم‌الدین یا شرح آن پرداخته و صحیح و ضعیف آن را مشخص کرده‌اند.
فیض کاشانی (متوفی ۱۰۹۱) نیز در محجة البیضاء فی تهذیب الاحیاء به تهذیب احیاء علوم‌الدین پرداخته و علاوه بر مناقشات محتوایی، احادیث ضعیف آن را زدوده و احادیث مورد وثوق شیعیان را به کتاب افزوده است. ۷.۲ - قرن ششمهمچنین در قرن ششم، حسن بن فضل طبرسی یکی از کتاب‌های مهم حدیثی ـ اخلاقی شیعه را با نام مکارم‌الاخلاق (تهران ۱۳۷۶) تألیف کرده و در آن بسیاری از احادیث راجع به اخلاق نیکو را در ذیل ابواب دوازده گانه کتاب آورده است. ۷.۳ - قرن هفتمدر قرن هفتم، خواجه نصیرالدین طوسی در اخلاق محتشمی ، که آن را به سبک کتاب‌های حکمت عملی و احتمالاً برای تبلیغ و دعوت تألیف کرده، در چهل باب موضوعات اخلاقی را مدوّن و پس از ذکر آیات مربوط به هر موضوع، احادیث پیامبر و اهل‌بیت و سخنان بزرگان و اشعار مرتبط با موضوع را نیز گردآورده است. [۳۱]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق محتشمی، ج۱، ص۱۵، با سه رساله دیگر منسوب به او، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۱ش.
[۳۲]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق محتشمی، ج۱، ص۵۴ـ۶۴، با سه رساله دیگر منسوب به او، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۱ش.
[۳۳]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق محتشمی، ج۱، ص۳۹۲ـ۴۰۳، با سه رساله دیگر منسوب به او، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۱ش.
سعدی شیرازی نیز در کتاب ادبی ـ اخلاقی خویش، گلستان ، با الهام از آیات و احادیث ، بسیاری از مواعظ اخلاقی را بیان کرده و علی بن ابی‌حفص اصفهانی (متوفی قرن هفتم) در تحفةالملوک (تهران ۱۳۸۲ش) حدود ۶۱ حدیث نبوی را آورده است. ۷.۴ - قرن هشتمدر قرن هشتم، حسن بن محمد دیلمی در ارشادالقلوب (قم ۱۴۰۹) به گردآوری مواعظ اخلاقی در احادیث و حسن بن حسین شیعی سبزواری در مصابیح القلوب (تهران ۱۳۷۴ش) به شرح ۵۳ حدیث اخلاقی پیامبر اکرم پرداخت. ۷.۵ - قرن نهمدر قرن نهم، کمال‌الدین حسین کاشفی سبزواری در ا لرسالة العلیة فی الاحادیث النبویة ( تهران ۱۳۶۱ش)، که شرح چهل حدیث نبوی است، بخش زیادی از احادیث اخلاقی را ذکر کرد و در قرن دهم، یحیی بن حسین بحرانی در شهاب‌الحکمه (تهران ۱۳۸۴ش) به شرح احادیث نبوی پرداخت. ۷.۶ - قرون بعداین جریان در قرن‌های سپسین تا روزگار معاصر نیز همچنان ادامه یافت. ۷.۷ - ویژگی‌های کتب احادیث اخلاقیدر واقع اعتقاد گردآورندگان این متون به این‌که مهم‌‌ترین منبع گزاره‌های اخلاقی، وحی است مهم‌‌ترین عامل تدوین آثار حدیثی ـ اخلاقی بوده است. در عین حال، این نوع کتاب‌ها در پی عرضه یک نظام اخلاقی مبتنی بر تبیین مبادی و غایات و قواعد کلی اخلاق اسلامی نیستند و بیش‌تر نوعی تألیف حدیثی محسوب می‌شوند. [۳۴]
کتاب شناخت اخلاق اسلامی: گزارش تحلیلی میراث مکاتب اخلاق اسلامی، پدیدآورندگان: مهدی احمدپور و دیگران، ج۱، ص۵۴ـ۵۶، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش.
اهمیت درون‌مایه اخلاقی احادیث به‌اندازه‌ای است که حتی در برخی کتاب‌های اخلاقی که آن‌ها را در شمار کتاب‌های اخلاق فلسفی قلمداد کرده‌اند، گاه استناد به احادیث نبوی دیده می‌شود، از جمله در تهذیب‌الاخلاق ابوعلی مسکویه (متوفی ۴۲۱)، [۳۵]
احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، ج۱، ص۵۶، چاپ حسن تمیم، بیروت (۱۳۹۸ (، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۳۶]
احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، ج۱، ص۷۶، چاپ حسن تمیم، بیروت (۱۳۹۸ (، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
[۳۷]
احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، ج۱، ص۹۵، چاپ حسن تمیم، بیروت (۱۳۹۸ (، چاپ افست قم ۱۴۱۰.
اخلاق ناصری نوشته خواجه نصیرالدین طوسی [۳۸]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۶۰، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش.
[۳۹]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۱۴۷، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش.
[۴۰]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۱۷۴، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش.
[۴۱]
محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، ج۱، ص۲۸۳، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش.
و اخلاق جلالی نوشته جلال‌الدین دوانی (متوفی ۹۰۸). [۴۲]
محمد بن اسعد دوانی، اخلاق جلالی، ج۱، ص۷۸، چاپ سنگی لکهنو ۱۳۷۷/۱۹۵۷.
[۴۳]
محمد بن اسعد دوانی، اخلاق جلالی، ج۱، ص۱۷۶، چاپ سنگی لکهنو ۱۳۷۷/۱۹۵۷.
[۴۴]
محمد بن اسعد دوانی، اخلاق جلالی، ج۱، ص۳۰۱، چاپ سنگی لکهنو ۱۳۷۷/۱۹۵۷.
۸ - فهرست منابع(۷۴) ابن تیمیه، کتاب شرح العقیدة الاصفهانیة، چاپ ابراهیم سعیدای، ریاض ۱۴۱۵. (۷۵) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح‌البخاری، (چاپ محمد ذهنی‌افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۷۶) احمد بن حسین بیهقی، السنن‌الکبری، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا). (۷۷) محمد بن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی‌الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت ۱۴۰۶. (۷۸) «حِلیةُ رسول‌اللّه صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم بروایة الحسن و الحسین علیهماالسلام» اعداد محمدرضا حسینی جلالی، علوم حدیث، ش۲۰ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۷). (۷۹) محمد بن اسعد دوانی، اخلاق جلالی، چاپ سنگی لکهنو ۱۳۷۷/۱۹۵۷. (۸۰) ذهبی. (۸۱) محمد زکی مبارک، الاخلاق عندالغزالی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸. (۸۲) عبدالوهاب بن علی سبکی، طبقات‌الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره ۱۹۶۴ـ۱۹۷۶. (۸۳) حسن بن فضل طبرسی، مکارم الاخلاق، قم ۱۳۹۲/۱۹۷۲. (۸۴) محمد بن حسن طوسی، الفهرست، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۷. (۸۵) کیکاوس بن اسکندر عنصرالمعالی، قابوس‌نامه، چاپ غلامحسین یوسفی، تهران ۱۳۷۱ش. (۸۶) کتاب شناخت اخلاق اسلامی: گزارش تحلیلی میراث مکاتب اخلاق اسلامی، پدیدآورندگان: مهدی احمدپور و دیگران، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۵ش. (۸۷) کلینی، اصول کافی. (۸۸) مجلسی، بحارالانوار. (۸۹) احمد بن محمد مسکویه، تهذیب الأخلاق و تطهیر الأعراق، چاپ حسن تمیم، بیروت (۱۳۹۸ (، چاپ افست قم ۱۴۱۰. (۹۰) مسلم بن حجاج، الجامع‌الصحیح، بیروت: دارالفکر، (بی‌تا). (۹۱) احمد بن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷. (۹۲) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق محتشمی، با سه رساله دیگر منسوب به او، چاپ محمدتقی دانش‌پژوه، تهران ۱۳۶۱ش. (۹۳) محمد بن محمد نصیرالدین طوسی، اخلاق ناصری، چاپ مجتبی مینوی و علیرضا حیدری، تهران ۱۳۶۰ش؛ ۹ - پانویس
۱۰ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حدیث و اخلاق»، شماره۵۸۷۳. |